ابوالقاسم فردوسی

ابوالقاسم حسن منصور معروف به ابوالقاسم فردوسی، شاعر و حماسه‌سرای در قرن چهارم. او در یکی از روستا‌های خراسان به نام باژ در ۳۲۹ق به دنیا آمد و در ۴۱۱ق در هشتاد سالگی از دنیا رفت. درباره مذهب فردوسی، سخنان مختلفی بیان شده است. عبدالجلیل قزوینی اولین کسی است که در کتاب النقض، فردوسی را شیعه دوازده امامی معرفی می‌کند. یکی از آثار معروف او شاهنامه است که در آن، تاریخ زندگی شاهان ایران به شعر آمده است. مورخین گزارش کردند او تمام اموالش را در این راه صرف کرد اما تلاش او، مورد پذیرش شاه محمود غزنوی قرار نگرفت و برخی علتش را تقابل مذهبی میان فردوسی و شاه‌محمود دانستند. سید حسن امین، شیوه فردوسی در سرودن شاهنامه را برگرفته از شیوه قرآن می‌داند. برای فردوسی بزرگداشت‌هایی گرفته شده که از جمله آن‌ها هزاره فردوسی در سال ۱۳۱۳ش بوده و همچنین آثار هنری متعددی از جمله فیلم سینمایی فردوسی درباره زندگی او ساخته شده است.

زندگینامه

ابوالقاسم حسن منصور ملقب به فردوسی، شاعر و حماسه‌سرای است. او در قرن چهارم می‌زیسته‌است. تاریخ تولدش را حدود ۳۲۹ق و ۳۳۰ق دانسته‌اند.

فردوسی حاصل ازدواج دوم ابو منصور شرف‌شاه بوده‌است. تاریخ نقل می‌کند که روزی شرف‌شاه خواب می‌بیند، پسری از خانه او به سمت آسمان رفت. در تعبیر این خواب به او می‌گویند، صاحب پسری خواهد شد، که در تاریخ ماندگار می‌شود.

فردوسی، دهقان‌زاده‌ای بود که در روستای باژ از روستاهای طوس به دنیا آمد. او سفرهایی به بغداد و مازندران نیز داشته‌است. به نقل نظامی عروضی، فردوسی زندگی مرفهی داشته، ولی به مرور زمان و صرف سرمایه خویش در راه نظم شاهنامه، اواخر عمر را با تنگدستی به سر برد. و سرانجام در هشتاد سالگی در سال ۴۱۱ق در محل تولدش درگذشت.

بیست و پنجم اردیبهشت‌ماه در تقویم ملی ایرانیان «روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی» نام‌گذاری شده‌است.

مذهب فردوسی

سید حسن امین معتقد است که در عصر فردوسی، تشیع در بخش‌هایی از خراسان به ویژه طوس، بیهق، باژ و طابران رواج داشته و با وجود این زمینه‌ها، تعلق فردوسی به جامعۀ شیعه آن روز را بعید ندانسته‌ و حتی نویسنده، به نسبت‌هایی مانند رافضی به فردوسی اشاره کرده است. امین، برای شیعه‌بودن فردوسی به شواهدی مانند منطقه و فضای شیعی محل زندگی او، استقبال مردم آن منطقه از قیام‌های شیعی و مسائلی از این قبیل اشاره کرده است.

بنابر نقل منابع تاریخی، دفن فردوسی در قبرستان مسلمانان، با ممانعت شخصی به نام ابوالقاسم گرگانی روبرو شد که معتقد بوده فردوسی در شعرهایش کفار و زرتشتیان را ستایش کرده است.

عبدالجلیل قزوینی اولین کسی بود که به شیعه دوازده امامی بودن فردوسی در کتاب النقض اشاره کرده است. بعدها قاضی نورالله شوشتری نیز او را شیعه معرفی کرده است. اما برخی مانند ابراهیم پورداود و شاگردش محمد معین، او را زرتشتی می‌دانستند و ملک الشعرای بهار نیز او را احیاگر زرتشت دانسته است.

مهدوی دامغانی معتقد است، از تعداد شعرهای یک شاعر نمی‌توان به مذهب او رسید، مگر اینکه تصریحی در اشعار آن شاعر وجود داشته باشد. نویسنده در ادامه به شیعی‌بودن فردوسی اشاره می‌کند و می‌گوید در مذهب او شکی نیست.‌

شاهنامه

یکی از آثار مورد توجه فردوسی، شاهنامه است. امین ادعا می‌کند، اسلوب و روش به شعر در آوردن شاهنامه از قرآن گرفته شده است هر چند که بلاغت قرآن بالاتر از آن است. فردوسی در شاهنامه بارها سخن از فرهنگ آورده و به‌دنبال پیوند فرهنگ ایران پیش و پس از اسلام با یکدیگر بوده است.

برخی سرودن داستان‌های حماسه ملی ایران را ابتکار فردوسی ندانسته‌اند و کسانی همچون مسعودی مروزی و دقیقی طوسی را قبل از او دانسته‌اند. تاریخ می‌گوید، وقتی فردوسی چهل ساله بود، دقیقی، شاعر ایرانی،‌ سال‌ها قبلش به شعر در آوردن تاریخ ملی ایران را شروع کرده بود و پیش از اتمام این کار، به دست غلامش کشته می‌شود.

فردوسی تصمیم به تکمیل کار او می‌گیرد و تاریخی که به دست ابومنصور، حاکم طوس فراهم و شامل تاریخ شاهان قدیم ایران و سرگذشت قوم ایرانی بود را به شعر در می‌آورد. بنابراین، تاریخ ابومنصور معروف به شاهنامه منصوری، عمده‌ترین منبع سرودن شاهنامه فردوسی شد. او در سال ۳۷۰ این کار را شروع و در سال ۴۰۰ به پایان رساند.

فردوسی در شاهنامه اشعاری را درباره اهل بیت خصوصا علی(ع) آورده است، از جمله:

از جمله شاعران پارسی‌گوی که از سخنان امام علی(ع) الهام گرفته‌‌اند، به فردوسی اشاره شده است. پس از فردوسی از جمله کسانی که تحت تاثیر فردوسی قرار گرفتند ابن حسامِ خوسْفی صاحب خاوران نامه بوده، او مثنوی خاوران‌نامه را تحت تاثیر شاهنامه سروده است.

رویکرد سلطان محمود به شاهنامه

فردوسی در اواخر عمر وقتی مشوقانش را برای ادامه شاهنامه از دست داد، به گزارش تاریخ، برای حفظ شاهنامه تصمیم می‌گیرد آن را به نام شاه محمود غزنوی کند. اما گفته شده به دلایلی مختلفی شاهنامه مورد قبول محمود قرار نگرفت از جمله:

• اختلاف مذهبی میان فردوسی که شیعه بود و اشعاری درباره اهل بیت(ع) سروده با محمود که سنی مذهب بوده است.
• اختلاف عقیده محمود و فردوسی بر سر مسائل نژادی، اخلاقی و ملی. فردوسی در شاهنامه از تازیان و ترکان که از اجداد محمود بودند بد گفته است.

برخی بر این عقیده‌اند، شاهنامه مشتمل بر ۶۰ هزار بیت است که در زمان سلطان محمود غزنوی سروده و به او تقدیم شده است. و محمود را مشوق او برای سرودن شاهنامه دانسته‌اند. در حالی که دیگرانی، خصوصیات نژادی، و گزارش تاریخ از سلطان محمود را مغایر با این رویکرد می‌دانند.

فردوسی از نگاه دیگران

شخصیت های بسیار معروف تاریخی اینگونه اند که گاه دیدگاه های کاملاً متضاد در باره آنها وجود دارد برخی آنها را تقدیس می کنند و برخی تکفیر به عنان نمونه از دیدگاه مرتضی مطهری شخصیت محی الدین عربی اینگونه است برخی او را ولیِّ كامل و قطب الاقطاب، مي خوانند و بعضی ديگر تا حد كفر تنزلش مي دهند. گاهي مميت الدين و گاهی ماحی الدينش می خوانند. فردوسی نیز از این نمونه شخصیت هاست که قضاوت ها و دیدگاه های کاملا متضاد در باره او وجود دارد. آیت الله عبدالله جوادی آملی در باره فردوسی براین باور است که نظامی وامثال او در کنار سفره بزرگ این حکیم اسلامی( فردوسی ) نشسته اند و اوست که مسأله توحید و ولایت و امامت و تشیع را حماسه ای کرده و ایران موحد و اسلامی را در سایه توحید و ولایت زنده نگه داشته است. سید محمدحسین حسینی تهرانی در نقطه مقابل فردوسی را افسانه‌ سازی می داند كه‌ او را عده ای بی خبر سمبل‌ ملّيّت‌ و قوميّت‌ قلمداد كرده‌ ، و در مقابل‌ اسلام‌ ، به‌ اسم‌ مقابلۀ با عرب‌ ، سر دست‌ بلند كرده‌ ، و در زير مجسمّۀ او جمع‌ شده‌ و سينه‌ می ‌زنند. وی هم چنان برخی از اشعار فردوسی مانند:«چه‌ فرمان‌ يزدان‌ چه‌ فرمان‌ شاه‌»را بر اساس‌ مذهب‌ زردشتيان‌ دانسته كه‌ شاه‌ را نمايندۀ خدا می‌دانند و بر این باور است که اسلام‌ خودِ يزدان‌ را كه‌ در مقابل‌ اهرمن‌ است‌ ، ردّ می‌كند و اعتقاد به‌ او را شرك‌ و ثنويّت‌ می‌داند ، تا چه‌ رسد به‌ سايۀ يزدان‌ و نمايندۀ او .او تصریح دارد که فردوسی در مقابل‌ اين‌ غلط‌ كاری‌هائی كه‌ نموده‌ است‌ ، و اين‌ خلط‌ و خبط‌هائی كه‌ آورده‌ ، در موقف‌ عرصات‌ قيامت‌ در پيشگاه‌ عدل‌ پروردگار وقوف‌ دارد ، و بايد از عهده‌ برآيد. استشهادات صاحب نظران مختلف به اشعار فردوسی در زمینه های مختلف می تواند تأییدی (هر چند اجمالی) از پاره‌ای از مضامین مطرح شده در اشعار فردوسی باشد. خواجه نصیرالدین طوسی در اساس الاقتباس در مقاله نهم که مقاله پایانی کتاب و مربوط به شعر است این بیت ازشعر فردوسی را (چو فردا بر آيد بلند آفتاب/ من و گرز و ميدان و افراسياب‌) نمونه‌ای از مثال لفظ مخيل بحسب فصاحت و متانت دانسته است.

هزاره فردوسی

برخی محققان، تولد فردوسی را در سال ۳۱۳ش دانسته و کنگره‌ای با عنوان هزاره فردوسی را در سال ۱۳۱۳ش برگزار کردند. در این کنگره که در دارالفنون تهران برگزار شد، گروهی از ایران‌شناسان و محققان کشور‌های مختلف حضور یافتند. آرامگاه بازسازی‌شده فردوسی، پس از برگزاری این کنگره، با حضور رضاشاه و شرکت‌کنندگان در آن، در خراسان افتتاح شد.

طراحی و بازسازی جدید آرامگاه فردوسی در توس، توسط حسین لر زاده طراحی شده و اشعار مقبره با خطاطی عماد الکتاب انجام شده است.

آثار هنری

آثار هنری مختلفی در حوزه نقاشی، مینیاتور و آثار دیگری از جمله فیلم سینمایی فردوسی که در سال ۱۳۱۳ به تهیه‌کنندگی عبدالحسین سپنتا، نمایش‌نامه‌ای به نام دیباچۀ نوین شاهنامه، نوشته بهرام بیضایی از سروده‌های فردوسی ریشه گرفته‌اند.

مطالعه بیشتر

• ریاحی، محمدامین، فردوسی(زندگی، اندیشه و شعر او)، تهران، طرح نو، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
• ریاحی، محمدامین، سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۸۸ش.

جستارهای وابسته

پانویس

منابع

• ابن حسام، خاوران‌ نامه، نگاره‌ها و تذهیب‌ها فرهاد نقاش، تهران، بی‌نا، ۱۳۸۱ش.
• امین، سید حسن، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، در مجله حافظ، شماره ۲۷، فروردین ۱۳۸۵ش.
• بهار، محمد تقی، تاریخ سیستان، تهران، نشر کلاله خاور، ۱۳۶۶ش.
• بیضایی،‌ بهرام، دیباچه نوین شاهنامه، تهران‌، نشر روشنگران‌ و مطالعات‌ زنان‌، ۱۳۸۰ش.
• ، شهرآرا، تاریخ انتشار: ۲۵ ارديبهشت ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۵ ارديبهشت ۱۴۰۱ش.
• شهیدی، سیدجعفر، «بهره ادبیات از سخنان علی علیه‌السلام»، در پژوهشهای نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۰ش.
• جمعی از نویسندگان، فرهنگ در آیینه زبان و ادبیات فارسی، تهران، نشر مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۹۳ش.
• فاضلی، قادر، عرفان سیاسی یا سیاست عرفانی، تهران، نشر فضیلت علم، ۱۳۸۷ش.
• مستوفی قزوینی، حمد الله بن ابی بکر بن احمد، تاریخ گزیده، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
• معتضد، خسرو، زندگی سخن سرای طوس حکیم ابوالقاسم فردوسی، تهران، نشر شرکت توسعه‌ای کتابخانه‌های ایران، چاپ نهم، ۱۳۸۵ش.
• مهدوی دامغانی، احمد، «مذهب فردوسی»، در مجله ایران شناسی،‌ نشر بنیاد مطالعات ایران، شماره ۱۷، بهار ۱۳۷۲ش.

پیوند به بیرون